Ο πρώτος τόμος των Περιηγήσεων του Παναγιώτη Ποταγού εκδίδεται το 1883 στην Αθήνα και το 1886 σε γαλλική μετάφραση στο Παρίσι . Βρισκόμενος ο περιηγητής στην Κέρκυρα ήδη από την άνοιξη του 1886 στέλνει επιστολή όπου ζητά τη συνδρομή του Εθνικού Πανεπιστημίου στην έκδοση του δεύτερου τόμου. Παραθέτει μια σειρά επιχειρημάτων. Τελικά, όπως γνωρίζουμε, το έργο έμεινε ανέκδοτο.
Ἐν Κερκύρα τὴν 2 Μαΐου 1887.
Κύριε Πρύτανι,
Περιήγησιν συγγράψας τῆς Θεσσαλίας τῆς Ἠπεὶρου και τῶν Ἰονίων νήσων, ἣν πρότινος ἐξετέλεσα, ἀπῆλθον εἰς Παρισίους πρὸς ἐξεύρεσιν μέσων διὰ τὴν δημοσίευσιν ταύτης Ἑλληνιστί καὶ Γαλλιστί. Ἡ Γεωγραφικὴ τῶν Παρισίων ἑταιρία τά ἔργα μου ἀείποτε ἐκτιμούσα ὑπεσχέθη νά μοί παρὰσχῃ πᾶσαν ἠθικὴν συνδρομὴν πρὸς σύστασιν τοῦ ἔργου ὅπου δεῖ. Τὸ πανεπιστὴμειον ἢδη ἔδειξεν ὅτι ἔχει τὴν αὐτὴν προθυμίαν. Ὁ δὲ Πρύτανις συνενούμενος μετὰ τῆς Γεωγραφικῆς Ἑταιρίας καὶ ἐκ συμφώνου μετ’ αὐτῆς ἐνεργῶν διὰ τὴν σύστασιν τοῦ ἔργου εἴς τινα τῶν πλουσὶων Ἑλλήνων δύναται ἀναμφηρρήστος ἵνα ἐκτελέσῃ την αὐτοῦ δημοσίευσιν. Τήν μετὰ τῆς Γεωγραφικῆς Ἑταιρίας συνενόησιν ἄν ὁ Πρύτανις εὐαρεστῆται ποιεῖ αὐτὸς ἀπ’ εὐθείας, εἰ δὲ μὲ εἰδοποιεῖ ἵνα πρὸς αὐτὴν γράψω καθ’ ὅν τρόπον ἐπιθυμεῖ νὰ ἐνεργὴσι.
Τὸ δημοσιευθὲν Ἑλληνιστὶ δαπάνῃ τοῦ Πανεπιστημεὶου καὶ μεταφρασθὲν καὶ δημοσιευθὲν Γαλλιστὶ συνεργείᾳ τῆς Γεωγραφικῆς Ἑταιρείας ἔφερεν εἰς τὸν ἐπιστημονικὸν κόσμον ἐπαισθητὴν κατὰπληξιν. Πολλοί ἔπαινοι ἐγρὰφησαν ὐπὸ διαφὸρων σπουδαίων ἀνδρῶν εἰς διαφόρους ξὲνας ἐφημερὶδας· περιεργείας δὲ χάριν παραθέτω ἐνταῦθα μὲρη τινὰ τῆς κρὶσεως τοῦ σπουδαὶου κριτοῦ James Darkmesteter καταχωρειθείσα εἰς τὴν ἐφημερίδα Les Débats 6 Septembre 1885 , μῆνάς τινας μετὰ τὴν δημοσίευσιν τοῦ ἔργου.
Voici. ἀρχὸμενος λὲγει, dans la litérature de voyages de siècle, un des ouvrages les plus curieux qui aient paru depuis longtemps ….. Τὸ ἄρθρον εἶνε μακρὸν καθ’ ὅμεταφέρονται χωρία τοῦ συγγρὰματατος. Εἶτα, on voit, ἐξακολουθεῖ λὲγων, que cette relation est, en somme, un livre de omni re scibili. C’ est l’ encyclopedie des idées et des theories que l’ auteur s’ est formées, au cours de ses voyages, sur une foule de questions. Aussi le critique est-il assez embarrasé devant un pareil livre: un seul homme ne peut l’apprécier, car il faudrait qu’il fût ce qu’est l’auteur lui-même, à la fois géographe, historien, physicien. Λόγον ποιῶν περὶ τῶν δικαίων παραπόνων μου λὴγει ἐπιλὲγων Pour nous, nous n’avons pas à entrer dans ces dèbats: nous avons voulou seulement appeler l’attention des juges compètens sur un livre curiex fourmillant de faits et d’idèes, intèressant pas les mille sujets soulevès, comme par la verve et la personnalitè aggressive de l’auteur. James Darkmesteter
Τὸ δημοσιευθησόμενον προξενὴσει σπουδαιοτέραν κατᾶπληξιν ἐπειδὴ συναρμολογεῖται πληρὲστατα πρὸς τὰ δημοσιευθέντα, καί λύει πάσας τὰς γεωγραφικὰς καὶ ἱστορικὰς ἀπορίας τῶν εἰρημένων χωρῶν ἐξ ἀμνημονεύτων χρόνων. Εὑρίσκονται ἐν τῇ Θεσσαλὶᾳ πᾶσαι αἱ ὑπό τοῦ Ὁμήρου περιγραφόμεναι καὶ εἰσέτι ἀγνοούμεναι χῶραι: ὁ Τεταρήσιος ποταμὸς καὶ οἱ κατ’ αὐτὸν Περραιβοὶ, οἵτινες ὑπῆρξαν ἄποικοι ἐν Θεσσαλίᾳ ἐλθόντες ἐκ τῶν βοριοανατολικῶν χωρῶν τῆς Ἠπείρου τῶν μεθορίων τοῖς Πελασγοῖς: ἡ ‘Υπέρεια καὶ ἡ Μεσσηΐς κρήνη· ὧν ἡ πρώτη ὠνομάσθη οὕτως ἐπειδὴ ὑπῆρχεν εἰς τῆν χώραν τοῦ Ὑπερίονος πατρὸς τοῦ Ἡλίου .Ἡ χώρα τοῦ Ὑπερίωνος καὶ αἱ χῶραι τῶν ἀδελφῶν αὐτοῦ κατὰ τὴν Θεογονίαν τοῦ Ἡσιόδου ὁρίζονται λαμπρότατα. Οὗτοι καὶ ὁ πατὴρ αὐτῶν Οὐρανὸς ἤσαν Πελασγοὶ, πρῶτοι κατακτηταὶ τῶν Ἑλληνικῶν χωρῶν. Εἰς ταύτας πρὸ τῆς κατακτήσεως ἰθαγενεῖς ὑπήρχον ὁ Γηρυόνης, ἡ ἀδελφὴ αὐτοῦ Ἕχιδνα καὶ ἄλλοι. Τὰ σπήλαια αὐτῶν ὡς περιγράφονται ὑπὸ τοῦ Ἡσιόδου ἔχουσι μέχρι τοῦδε· ζωηρὰ δὲ παράδοσις σωζομένη μαρτυρεῖ τὰ περὶ αὐτῶν. Ὁ φονεύσας τὸν Γηρυόνην Ἡρακλῆς δὲν ἦτον ὁ Τυρὶνθιος βεβαὶως, ἀλλ’ ἄλλος πολλοὺς αἰῶνας προγενὲνεστερος, πελασγὸς, πρό τῆς κατακτήσεως τῶν Ἑλληνικῶν χωρῶν ὑπάρξας. Ἐλθὼν ἔλαβε τοὺς αὐτοῦ βόας καὶ ἐφόνευσεν αὐτὸν οὐχὶ παρὰ θαλάσσιον πόρον ἀλλὰ παρά τὸν τῆς Βυώσης {Αὼος}, ἥτις ἐχώριζε τότε τὴν χώραν τῶν Πελασγῶν ἐκ τῆς τῶν Ἑλλήνων ἐν Ἠπείρῳ. Αἱ παραδόσεις συγχίσασαι ἔργα πολλῶν προγενεστέρων Ἡρακλέων συνεκδοχικῶς ὑπαρξάντων, ἀπέδοσαν αὐτὰ εἰς τὸν τελευταῖον. Τὸ αὐτὸ ἐποίησαν καὶ διὰ τοὺς Δευκαλίωνας, οἵτινες ἱστορικῶς ὑπῆρξαν δύο. Ὀ εἷς πελασγὸς ὑπήρξεν ἐν Ἠπείρῳ μετὰ τὴν κατάκτησιν τῶν Ἑλληνικῶν χωρῶν, ὅτε συνέβη ὁ πρῶτος κατακλυσμὸς. Ὁ δὲ ἕτερος Θεσσαλὸς, ἐξ οὗ τὴν ἐπωνυμίαν ἔλκομεν, ὑπήρξεν εἰς πολὺ μεταγενστέραν ἐποχήν πρὸ τῶν Κενταὐρων οἵτινες ἧσαν Πελασγοί. Τὸ ὄνομα Γρακοὶ δὲν εἶνε Ἑλληνικὸν ἄλλὰ Πελασγικὸν, δι’ οὗ ὠνόμαζον οἱ Πελασγοὶ τοὺς Ἔλληνας· ταὸ δὲ ὄνομα Πελασγοὶ δὲν εἶνε Πελασγικὸν ἀλλ’ Ἑλληνικὸν δι’ οὗ ὠνόμαζον οἱ Ἕλληνες τοὺς Πελασγούς. Εἰς τοιαῦτα καταπληκτικὰ καὶ πλεῖστα ἄλλα ἄλλα ἄποτελέσματα ἄφίχθην συνδιἀζων τὰς παραδόσεις καὶ τὰς περιγραφὰς τῶν ἡμετέρων προγόνων, τῶν ἀρχαἰων, πρὸς τὰ πρἀγματα.
Ὁρίζονται πᾶσαι αἱ χῶραι οἱ ποταμοὶ αἱ λίμναι τὰ ὄρη καὶ αἱ πόλεις τῆς Ἠπεὶρου, αἵς οἱ ἀρχαιολογοῦντες ξένοι κατεσάλευσαν οὐδὲν γνήσιον γρὰψαντες. Εὑρίσκεται ὁποὶαν σχέσιν εἶχον αἱ Ἰόνιαι νῆσοι καὶ ἰδίως ἡ Κέρκυρα πρὸς τὰς Ἑλληνικὰς χώρας ἐξ ἀμνημονεύτον χρόνων καὶ τὶ ἥσαν καθ’ ἑαυτὰς. Φανερὸν ὅτι ἤσαν Ἑλληνικαὶ, ἀφ’ οὗ Ἑλληνκὸν ὅριον ἦτον ἡ Βυώσα. Ἔλαβον μέρος πᾶσαι εἰς τὸν ἐπὶ Τροίαν ἀγῶνα, καὶ αὐτὴ ἠ Κέρκυρα, ἥτις μετὰ ταῶν εξαρτημάτων αὐτὴς καλεῖται ὑπό τοῦ ποιητοῦ Κροκύλια καὶ ἄποδεικνύεται διατὶ ὠνομάζετο οὕτως. Εὑρισκονται αἱ θέσεις ἐν Ἰθάκῃ καθ’ αἵς ἔβη ὁ Ὀδυσσεὺς ἐκ Φαιάκων ἐλθών, καὶ ἐκείνη ὅπου ἀπέθανεν, καὶ αἰ θἐσεις ἐν Ἠπείρῳ ἐν αἷς ἀπεκατεστάθη Νεοπτόλεμος ὁ τοῦ Ἀχιλλέως ὑιός ἐλθών ἐκ Τροίας. Το σπουδαιότατον πάντων ὁριζεται ποία ὑπῆρξεν ἡ ἰδίως καλουμένη Ἤπειρος καὶ πότε ἐπεξετάθη τὸ ὄνομα ταῦτης καὶ ἐπὶ τῶν λοιπῶν χωρῶν.
Τοιαῦτα ἕργα μέλλων νὰ δημοσιεύσω, κύριε Πρύτανι. Ἐπικαλοῦμαι ταὴν ἤθικὴν συνδρομὴν ὑμῶν ἀρρωγὸν λαμβανόντων διὰ σπουδαιοτέραν ἐνέργειαν καὶ τὴν Γεωγραφικὴν Ἑταιρίαν τῶν Παρισίων (184 boulevard saint germain. Paris), ἥν εὑρήτε κατὰ πάντα πρόθυμον ὡς ἐκ καθήκοντος ἐνεργούσαν καθ’ αἵ μοὶ ἐξεφράσθη. Τὸ ἔργον μεταφράσει εἰς τὴν Γαλλικὴν ὁ κάτοχος τῆς Ἑλληνικῆς Φιλολογίας κύριος Burnouf ἐπίτιμος διευθυντὴς ταῆς ἐν Ἀθὴναις Γαλλικῆς Σχολῆς, μόνος, ὅστις καταστὴσει αὐτὸ περὶφημον. Ἡ Ἑλληνικῆ δημοσίευσις, ἠ μετάφρασις καὶ ἡ δημοσίευσις εἰς ταὴν Γαλλικὴν, σύν τοῖς προσαρτηθεῖσι γεωγραφικοῖς πίναξιν ὑπολογίσθησαν έκ δαπάνων δέκα περίπου χιλιάδων δραχμῶν. Ποσὸν μικρὸν εἰς ἐκείνους, οἵτινες, ὡς ἀκούω, δημοσιεύουσι τόμους ὁλοκλὴρους ἐφημερίδων· ἐμοὶ δὲ παρεχόμενον γενήσεται ἀφορμὴ μεγίστης αὐτῶν τιμῆς· ἐπειδὴ ἀμφοτέρας τὰς δημοσιεύσεις, τὴν Ἑλληνικήν τε καὶ Γαλλικὴν, μέλλει τῷ παρασχὸντι μοι τὸ ποσὸν ἵνα ἀφιερώσω· πρὸς δὲ γενήσεται ἀφορμὴ μεγάλου καλοῦ διὰ τὸν ἐπιστημονικὸν κόσμον καὶ ἰδίᾳ διὰ ταὸ ἡμέτερον ἔθνος.
Ἀναμένων ἐνταῦθα ταὴν ὑμετέραν ἁπάντηση διατελπω ὑμέτερος θερὰπων
